«Ο χριστιανισμός είναι ένα είδος αποπλάνησης»: Το cinemagazine συναντά τη σκηνοθέτιδα Τζέσικα Χάουσνερ
Μπορεί μια μαύρη κωμωδία με αντικείμενο τις σύγχρονες διατροφικές συνήθειες να μετατραπεί σε μια σκοτεινή αλληγορία για τους κινδύνους της πίστης και της υπερβολικής προσκόλλησης σε κάποια ιδεολογία; Ασφαλώς και μπορεί, αν πρόκειται για την καινούργια ταινία της ταλαντούχας δημιουργού από την Αυστρία η οποία κατόρθωσε φέτος με το «Club Zero» να προσφέρει άφθονη τροφή για σκέψη με την ίδια ευκολία που κατάφερε και να διχάσει.
Μπορεί να είχε συστηθεί σκηνοθετικά μια δεκαετία πριν, με ενδιαφέροντα κάθε φορά αποτελέσματα, το «Προσκύνημα στη Λούρδη» ήταν ωστόσο η καθοριστική ταινία που την έκανε ευρύτερα γνωστή, το 2009. Έκτοτε η Τζέσικα Χάουσνερ μετέτρεψε τη φιλμογραφία της σε μια σειρά από σκοτεινά ειρωνικές αλληγορίες οι οποίες φλέρταραν ανατρεπτικά με το σινεμά των ειδών (επιστημονική φαντασία, θρίλερ, δράμα, μαύρη κωμωδία) και με τις προσδοκίες των θεατών.
Αυτό ακριβώς ισχύει και με την καινούργια της ταινία. Με το «Club Zero» η αυστριακής καταγωγής δημιουργός περιγράφει τι μπορεί να συμβεί όταν μια μερίδα μαθητών ενός ακριβού ιδιωτικού σχολείου αποφασίζουν να ακολουθήσουν τυφλά τις όλο και πιο επικίνδυνες συμβουλές μιας ανορθόδοξων μεθόδων καθηγήτριας με σκοπό να ελέγξουν και να πειθαρχήσουν τις διατροφικές τους συνήθειες. Πράγμα που μεταφράζεται σταδιακά στο να μειώσουν δραματικά την ποσότητα των γευμάτων τους μέχρι να φτάσουν σε σημείο υποσιτισμού και κατάρρευσης.
Οπτικά υποβλητική, καδραρισμένη με ακρίβεια, συνειδητά ψυχρή και αποστασιοποιημένη, η ταινία ξεκινά ως new age σάτιρα των σύγχρονων εναλλακτικών θεραπειών και των μεγαλοαστικών νευρώσεων που σχετίζονται με την ευζωία και την εμφάνιση. Προοδευτικά όμως, το «Club Zero» βαδίζει προς πιο ανησυχητικά μονοπάτια, σβήνοντας απότομα κάθε χαμόγελο από τα χείλη των θεατών με τον ίδιο τρόπο που καταφέρνει να τους παγώσει το αίμα. Κι αν η ιστορία που διηγείται η ταινία τύχει να φανεί σε μερικούς υπερβολική, τότε ας έχουν υπόψη ότι λίγες εβδομάδες πριν την πρεμιέρα της στο περσινό Φεστιβάλ Καννών, ένα αποτρόπαιο περιστατικό, παρόμοιο με αυτό που περιγράφει το σενάριο του «Club Zero», κατάφερε ξαφνικά να κάνει επώδυνα ρεαλιστικό το όραμα της Τζέσικα Χάουσνερ.
Η Μία Γουασικόφσκα, πρωταγωνίστρια του «Club Zero»
«Η υπόσχεση της σωτηρίας και της αιώνιας ζωής που συναντάμε στις διδαχές του χριστιανισμού αποτελεί κι αυτή ένα είδος αποπλάνησης»
Πριν από λίγες εβδομάδες, στην Κένυα, ενενήντα άνθρωποι βρέθηκαν νεκροί κατόπιν προτροπής ενός αρχηγού αίρεσης που τους έπεισε να λιμοκτονήσουν μέχρι θανάτου. Βλέποντας τώρα την ταινία σας διαπιστώνω για μια ακόμη φορά πόσο σοκαριστικά μπορεί η πραγματικότητα να ξεπεράσει τη μυθοπλασία.
Ναι, διάβασα κι εγώ τι συνέβη. Πρέπει να σας πω, ωστόσο, ότι παρόμοια περιστατικά συμβαίνουν συχνά και είναι πολύ φλέγον ζήτημα στις μέρες μας ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι ριζοσπαστικοποιούνται. Είναι κάτι που πρέπει να λάβουμε επιτέλους πολύ σοβαρά υπόψη ως κοινωνία. Συνιστά πραγματική απειλή το πώς κάποιες επικίνδυνες ιδέες γίνονται τόσο πειστικές ώστε να τις οικειοποιούνται και να τις ενστερνίζονται πολλοί και διαφορετικοί άνθρωποι. Με ολέθρια κάθε φορά αποτελέσματα.
Σκέψη σας ήταν να προσεγγίσετε εξαρχής την καθηγήτρια ηρωίδα σας ως ένα είδος λαϊκιστή ηγέτη; Διότι η αλήθεια είναι πως χρησιμοποιεί πολλές από τις ίδιες μεθόδους τις οποίες χρησιμοποιούν οι λαϊκιστές πολιτικοί: χρησιμοποιεί τον φόβο, αμφισβητεί την επιστήμη, ξεκινά από πράγματα που ακούγονται πολύ λογικά και στη συνέχεια φτάνει στα άκρα.
Απολύτως. Το θέσατε πολύ σωστά. Και βέβαια ένας από τους σημαντικότερους μηχανισμούς αποπλάνησης, ένας ιδανικός τρόπος για να επηρεάσεις άμεσα τους ανθρώπους είναι να καλλιεργήσεις τον φόβο και την ανασφάλεια. Γι' αυτό το λόγο επέλεξα εκείνη τη στιγμή στην ταινία όπου βλέπουμε την κυρία Νόβακ να λέει ξαφνικά στους μαθητές της πως «εσείς θα είστε οι λίγοι που θα επιβιώσουν όταν ο υπόλοιπος κόσμος θα βυθιστεί». Δεν ξέρουμε καν τι εννοεί με αυτό, αλλά δημιουργεί φόβο. Πολλές αιρέσεις, όπως και πολλές θρησκείες, προσφέρουν την ιδέα της σωτηρίας ως αντίδοτο στο φόβο. Η υπόσχεση της αιώνιας ζωής που συναντάμε για παράδειγμα στις διδαχές του χριστιανισμού, αποτελεί κι αυτή ένα είδος αποπλάνησης. Ελπίζω να μην προσβάλλω κανέναν λέγοντας ότι η πίστη είναι ένα είδος χειραγώγησης. Γιατί πάντα προσπαθούσε να εκμεταλλευτεί αρχέγονους φόβους και ερωτήματά μας, προσφέροντας πάντα βολικές εξηγήσεις προκειμένου να μας δελεάσει, τάζοντάς μας ακόμη και τη δυνατότητα της αιωνιότητας. Υπέροχες είναι αυτές οι σκέψεις, δεν λέω, όμως είναι τραγικά λάθος.
Πιστεύετε ότι οι νεότερες γενιές είναι ακόμα πιο επιρρεπείς στο να παρασυρθούν από ψευδοπροφήτες στις μέρες μας, κυρίως με όλη αυτή τη φρενίτιδα του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης που τις περιβάλλει;
Ναι, υπάρχει πολύ μεγάλος κίνδυνος. Γιατί πέρα από το πόσο ψεύδος υπάρχει στο διαδίκτυο, πολλοί άνθρωποι παρασύρονται από αυτές τις συνωμοσιολογικές αφηγήσεις τις οποίες θεωρώ εξαιρετικά επικίνδυνες.
Φαντάζομαι ότι στα γυρίσματα της ταινίας χρειάστηκε να είστε πολύ προσεκτική με τους νεαρούς ηθοποιούς σας. Ζητήσατε ίσως βοήθεια από επιτηρητές, ειδικούς σε θέματα διατροφικής διαταραχής;
Ναι, έπρεπε να είμαστε βέβαιοι ότι οι νεαροί ηθοποιοί δεν θα μεταφράσουν με λάθος τρόπο όσα θέλαμε να πούμε με την ταινία. Γνωρίζω την έλξη που μπορεί να έχουν τέτοιες ιδέες στους νέους, κάθε είδους χειραγώγηση μπορεί να είναι πολύ σαγηνευτική, οπότε έπρεπε να είμαστε προσεκτικοί. Φροντίζαμε πολύ τους μικρότερης ηλικίας ηθοποιούς – είχαν τον δικό τους συνοδό και ψυχολογική βοήθεια σε περίπτωση που κάποιος ήθελε να μιλήσει για κάποιο θέμα που τον απασχολεί. Και δεν τους ζητήθηκε φυσικά να χάσουν βάρος, αυτό ήταν πολύ σαφές για μένα από την αρχή διότι θα ήταν πολύ επικίνδυνο. Έτσι, αποφασίσαμε πολύ νωρίς να δείξουμε την απώλεια βάρους αλλάζοντας τα κοστούμια. Τα παιδιά φορούσαν μεγαλύτερα πουλόβερ, με διαφορετικό κόψιμο ώστε με τη βοήθεια και του μακιγιάζ να φαίνονται πιο αδύνατοι.
Είναι δύσκολο να πάρει κανείς ρίσκα ως σκηνοθέτης σε μια εποχή όπου γινόμαστε όλο και πιο συντηρητικοί και όλο και πιο προσεκτικοί ως προς τις διατυπώσεις μας; Πόσο εύκολο είναι για μια δημιουργό όπως εσείς να διατυπώνετε τις απόψεις και τις ιδέες σας χωρίς τον φόβο μην προσβάλλετε κάποιον;
Δεν σκέφτομαι την πιθανότητα να ενοχλήσω ή να προσβάλλω όταν σκέφτομαι μια ιστορία. Προσπαθώ να φωτίσω οτιδήποτε παράλογο συναντώ γύρω μου και έπειτα σκέφτομαι πώς μπορώ να εκφράσω αυτό που παρατηρώ με τρόπο που να γίνει κατανοητός στο κοινό. Αν ο τρόπος φαίνεται καμιά φορά ενοχλητικός σε κάποιους, αυτό ίσως να είναι ένα καλό σημάδι γιατί έτσι αρχίζουμε να συζητάμε πράγματα και ο διάλογος είναι πάντα κάτι εποικοδομητικό. Αν αρχίσουμε να προσεγγίζουμε με τη λογική πράγματα που μας φαίνονται παράλογα, τότε ίσως βρούμε τον τρόπο να τα αντιμετωπίζουμε. Πάντως όταν σκέφτομαι να κάνω μια ταινία, συνήθως είναι επειδή προσπαθώ να εντοπίσω τον παραλογισμό και τις αντιφάσεις που μας διακρίνουν ως κοινωνία, ως ανθρώπινα όντα. Αυτό είναι που με ενδιαφέρει: να δείξω την πολυπλοκότητα του τρόπου με τον οποίο ζούμε όλοι μαζί.
«Ο βασικός παραλογισμός της ύπαρξής μας είναι το ότι παίρνουμε τους εαυτούς μας τόσο στα σοβαρά και στο τέλος είμαστε απλώς ένα τίποτα»
Θα λέγατε ότι είστε περισσότερο απαισιόδοξη ή αισιόδοξη ως άνθρωπος; Σας ρωτάω γιατί τις περισσότερες ταινίες σας διακρίνει μια τραγική ειρωνεία στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεστε τον κόσμο μας.
Είμαι ακριβώς όπως οι ταινίες μου: βρίσκομαι στο ενδιάμεσο. Πάντα δείχνω ή προσπαθώ να δείξω την αντίφαση των πραγμάτων, ότι το καλό και το κακό συνυπάρχουν στην ίδια πλευρά του νομίσματος και όχι σε δύο διαφορετικές πλευρές του. Πάντοτε αμφιβάλλω για τον εαυτό μου σε ό,τι σκέφτομαι. Δεν είμαι ένα άτομο που λέω τι πιστεύω ή αυτό είναι καλό ή να κάνεις αυτό και εκείνο - η δουλειά μου ως καλλιτέχνης είναι να δείξω ποιο είναι το πρόβλημα και να προκαλέσω μια κάποια ευαισθητοποίηση. Και δεν ξέρω πόσο απαισιόδοξο θα σας φανεί αυτό που θα σας πω, όμως νομίζω ότι ο βασικός παραλογισμός της ύπαρξής μας είναι το ότι παίρνουμε τους εαυτούς μας τόσο στα σοβαρά και στο τέλος είμαστε απλώς ένα τίποτα στο σκοτάδι, δεν έχουμε σημασία.
Αναρωτιόμουν ποια ήταν η εμπειρία σας ως μέλος της κριτικής επιτροπής των Καννών που πριν μερικά χρόνια απένειμε έναν αρκετά αμφιλεγόμενο Χρυσό Φοίνικα, βραβεύοντας το «Titane» της Ζουλιά Ντικουρνό.
Ήταν μια πολύ καλή εμπειρία για μένα. Αφενός ήμουν πολύ χαρούμενη γιατί μπόρεσα να παρακολουθήσω όλες αυτές τις ταινίες. Αφετέρου ήταν σαν ένα εντατικό μάθημα κινηματογράφου γιατί όλες οι συζητήσεις με τα άλλα μέλη της κριτικής επιτροπής στάθηκαν πολύ ενδιαφέρουσες. Όλοι είχαν διαφορετική άποψη και διαφορετική οπτική γωνία. Και πάλι με γοήτευσε πραγματικά το γεγονός ότι κανείς δεν έβλεπε ποτέ την ίδια ταινία. Έχεις δέκα άτομα στο τραπέζι και ο καθένας είδε μια διαφορετική ταινία και δεν μπορούσα να πιστέψω μερικές μέρες τι είδαν κάποιοι σε μια ταινία - προσωπικά έβλεπα εντελώς διαφορετικά πράγματα. Αλλά αυτό έκανε τις συζητήσεις πολύ γόνιμες.
Μάλιστα νομίζω ότι ήμουν αρκετά τυχερή να υπάρξω μέλος μιας ομάδας πολύ πεισματάρηδων κινηματογραφιστών, συμπεριλαμβανομένου του εαυτού μου, που δεν συμβιβάζονταν και δεν υποχωρούσαν. Στο τέλος, αυτό που προέκυψε ως απόφαση ήταν αποτέλεσμα μιας απόλυτα δημοκρατικής ψηφοφορίας.
Να υποθέσω, λοιπόν, ότι το «Titane» ήταν η αγαπημένη σας ταινία από εκείνη τη χρονιά στις Κάννες; Γιατί θυμάμαι ότι στο ίδιο διαγωνιστικό τμήμα βρισκόταν και το «Drive my Car» ή το «Memoria».
Νομίζω ότι μπορώ να πω ότι προσωπικά μου άρεσε πολύ το «Titane», οπότε ήμουν σίγουρα υπέρ αυτής της ταινίας, με άγγιξε σε πολλά επίπεδα.
Πώς διαχειρίζεστε εσείς την κριτική των άλλων; Πόσο δεκτική είστε απέναντί της;
Εξαρτάται από το ποιοι άνθρωποι αναλύουν κάθε φορά τη δουλειά μου. Είμαι τυχερή που έχω γύρω μου ανθρώπους που εμπιστεύομαι. Όλα αυτά τα χρόνια αποφάσισα να εμπιστεύομαι μόνο αυτούς που με ξέρουν, που ξέρουν τι θέλω και που συμβάλλουν στην κάθε ταινία μου. Οπότε ίσως αυτός είναι και ο προστατευτικός μηχανισμός που χρειάζομαι.
INFO
Η ταινία «Club Zero» προβάλλεται στις ελληνικές αίθουσες από την AMA FILMS