«Ποιος το έκανε;»: 13 + 1 κινηματογραφικά εγκλήματα ζητούν ένοχο - αφιερωματα , θεματα || cinemagazine.gr
12:57
29/12

«Ποιος το έκανε;»: 13 + 1 κινηματογραφικά εγκλήματα ζητούν ένοχο

Με αφορμή την πολύκροτη ταινία του Ράιαν Τζόνσον «Glass Onion», αποκαλύπτουμε περίφημα «whodunits» του σινεμά που μας έκαναν να το αγαπάμε ακόμα περισσότερο.

Από τον Ηλία Δημόπουλο

Είναι ένα από τα πιο αγαπητά κινηματογραφικά υπο-είδη. Τα αστυνομικό πολυμελούς επιτελείου, ιδιοφυούς, συνήθως, ντετέκτιβ, το περίφημο whodunit. Η Άγκαθα Κρίστι υπήρξε η λογοτεχνική βασίλισσα του είδους και οι κινηματογραφικές μεταφορές των βιβλίων της θα μπορούσαν να αποτελέσουν αντικείμενο πανεπιστημιακής διατριβής. Σίγουρα είναι αντικείμενο σινεφιλικής ευδαιμονίας. Αχρείαστο να σημειωθεί το άπειρο των υποβληθέντων συμμετοχών, από τις αρχές του ομιλούντος το είδος διέπρεπε στις αίθουσες, ενώ πολύ γρήγορα – με άνθιση ειδική από την δεκαετία του ’70 κι έπειτα – έγινε και το μοντέρνο βήμα παρώδησης ενός στιλ που για κάποιους (την κριτική κυρίως, το κοινό μια χαρά περνάει με τα καλοφτιαγμένα έργα) είχε εξαντλήσει την δημιουργικότητά του.

Διαλέξαμε 13 τίτλους από ένα μεγάλο φάσμα ανάλογων whodunits που συστήνουν εν συνόλω και μια καλή ταινιοθεραπευτική πρόταση για τις ωραίες χριστουγεννιάτικες μέρες.

The Thirteenth Guest (1932) του Άλμπερτ Ρέι

Μια 20χρονη νεαρή καλείται με ένα μυστηριώδες σημείωμα να επισκεφθεί ένα παλιό σκοτεινό σπίτι στο οποίο θυμάται κοριτσάκι να έχει λάβει μέρος ένα δείπνο προς τιμήν του ετοιμοθάνατου πατριάρχη της οικογένειας. Οι 12 (ή μήπως 13;) καλεσμένοι του τότε δείπνου αρχίζουν ο ένας μετά τον άλλον να βρίσκονται νεκροί στις θέσεις ακριβώς που κατελάμβαναν τότε.

Δεν θες πολλά ακόμα για να ψηθείς, η Τζίντζερ Ρότζερς «μαθήτρια» ακόμα, ούτε 21 χρονών, πρωταγωνιστεί σε μια ιστορία του συγγραφέα του «Σημαδεμένου» - που θα γινόταν αριστούργημα την ίδια χρονιά από τον Χάουαρντ Χοκς. Προ Κώδικα Χέιζ, η ταινία μπορεί να φαντάζει απαρχαιωμένη σε κάποιους, οι «άλλοι» θεατές όμως ξέρουν και προσέρχονται.

The 9th Guest (1934) του Ρόι Γουίλιαμ Νιλ

Σημαντικής ιστορικής σημασίας εύρημα για τους λάτρεις καθώς η ιστορία 8 καλεσμένων σ’ έναν σπίτι από έναν (πάντα) μυστηριώδη οικοδεσπότη του οποίου η ηχογραφημένη φωνή αναγγέλλει πως και οι οκτώ είναι παλιοί εχθροί του και πρόκειται να πεθάνουν, θυμίζει την… Άγκαθα Κρίστι μας και τους «Δέκα Μικρούς Νέγρους» βέβαια, που όμως τότε δεν είχαν ακόμα γραφτεί! Αντίθετα, το βιβλίο των Μπρους Μάνινγκ και Γκουέν Μπρίστοου είχε γραφτεί και λαμβάνουν την τιμή της ιδιοφυούς αρχικής σύλληψης αντί της διάσημης Άγκαθα. Σκηνοθετημένο από ένα μάστορα (που την επόμενη δεκαετία θα έφτιαχνε κάμποσα από εκείνα τα 14 έξοχα Σέρλοκ Χόλμς με τους Ράθμποουν και Μπρους) αυτό το επίσης προ Κώδικα Χέιζ θρίλερ θα σου φτιάξει στα 65 λεπτά του την καλύτερη ατμόσφαιρα για το whodunit night που προγραμμάτισες.

Οι Δέκα Μελλοθάνατοι (And Then There Were None, 1945) του Ρενέ Κλαιρ

Το κομψοτέχνημα του Κλαιρ είναι βασισμένο βέβαια στους προαναφερθέντες «Δέκα Μικρούς Νέγρους» της Αγκάθα Κρίστι (…) και περηφανεύεται ένα διαστρικό καστ της εποχής (Μπάρι Φιτζέραλντ, Όμπρι Σμιθ, Τζούντιθ Αντερσον – η κυρία Ντάνβερς της «Ρεβέκκας»! – Ρόλαντ Γιανγκ και φυσικά Γουόλτερ Χιούστον). Ο σπουδαίος Ντάντλι Νίκολς (Όσκαρ για τον «Καταδότη» του Φορντ δέκα χρόνια πριν) διασκευάζει, φωτογραφία και σκηνογραφία ορίζουν εδάφη που θα πατηθούν χρόνια μετά, ένα φινάλε στοιχειωτικό…

Πράσινη Κηλίδα (Green for Danger, 1946) του Σίντνεϊ Γκίλιατ

Ένα τέλεια δομημένο θρίλερ υπόπτων με δυο πινελιές που το ανεβάζουν στις κορυφές του είδους: Το ένα είναι ο Άλαστερ Σιμ, αυτός ο δαίμονας εκφοράς της αγγλικής, που υπερβαίνει σε βελούδο και μουσικότητα ακόμα, ίσως, και την αυτού μεγαλειότητα τον Τζον Γκίλγκουντ. Στον ρόλο του αφηγητή-ντετέκτιβ ο Σιμ φέρνει μια σκωπτική, φλεγματική υστερία, διανθισμένη με κείνες τις αξέχαστες στάσεις του όταν φοβάται αυτό που δεν μπορεί να ελέγξει λογικά. Είναι μάλλον ο απολαυστικότερος κινηματογραφικός ντετέκτιβ που έχω δει. Ο σκηνοθέτης Γκίλιατ (σεναρίστας και στον Χίτσκοκ και την «Κυρία που Εξαφανίζεται», μεταξύ άλλων)  φτιάχνει ένα παράδειγμα βρετανικού φλέγματος, μια μεγαλειότητα αντιπολεμικότητας, έναν χρόνο μετά τη λήξη του πολέμου, ένα whodunit που μόνο βέροι εγγλέζοι μπορούν να διατυπώσουν έτσι.

Έγκλημα στο Εξπρές 13 (Murder She Said, 1961) του Τζορτζ Πόλοκ

Άγκαθα Κρίστι και πάλι, θα την συναντήσουμε αρκετές φορές, με Μις Μάρπλ αυτή τη φορά, σε ατμόσφαιρα τυπικά εγγλέζικη, πλήθους υπόπτων και μελέτης των μικρών, ενοχοφανών, αν επιτρέπεται η λεξιπλασία, ιστοριών τους. Η Μάργκαρετ Ράδερφορντ είναι στο επώνυμο ρόλο, η ταινία θα γνώριζε λόγω της επιτυχίας της και τρεις ακόμα περιπέτειες (όλες με την Ράδερφορντ), αν και η ίδια η συγγραφέας φημολογείται πως απέρριψε τον σκωπτικό τόνο της διασκευής.

Επικίνδυνη Πρόσκληση (The Last of Sheila, 1973) του Χέρμπερτ Ρος

Από τις παραδόξως λιγότερο γνωστές ταινίες του είδους αλλά και μία από τις εμπνεύσεις του Ράιαν Τζόνσον για το φετινό «Στα Μαχαίρια» του. Το έγραψαν ο Άντονι Πέρκινς (το μοναδικό του σενάριο) με τον θρυλικό Στέφεν Σόντχαϊμ (της περιωπής ενός Πούλιντζερ, ενός Όσκαρ, 8 Τόνι και 8 Γκράμι) και είναι η ιστορία ενός χήρου πολυεκατομμυριούχου που καλεί στο πολυτελές γιωτ του μια συντροφιά γνωστών και φίλων και ξεκινά ένα παιχνίδι ρόλων που θα αποκαλύψει κάμποσα τρομερά μυστικά και…τον δολοφόνο της συζύγου του. Ατέλειωτες ιστορίες γυρισμάτων, απολαυστικό καστ (Μέισον, Κόμπερν, Γουέλτς, Κάνον, ΜακΣέιν), το πρώτο τραγούδι της Μπέτι Μίντλερ για το σινεμά και ο Μέισον να λέει στο τέλος πως «η κυρία Ράκελ Γουέλτς είναι η πιο εγωίστρια, κακότροπη, απερίσκεπτη ηθοποιός που είχα την ατυχία να συνεργαστώ στη ζωή μου».

Φόνος στο Όριεντ Εξπρές (Murder on the Orient Express, 1974) του Σίντνεϊ Λιουμέτ

Τα λόγια είναι περιττά την ώρα που αυτό το καστ με αυτόν τον Πουαρώ (Φίνεϊ) περιπλανιέται μέσα στην ορισμική μιας εποχής σινεμά σκηνογραφία του θρυλικού τρένου. Κρατάς σαν κόρη οφθαλμού την συνεύρεση των ηθοποιών (Κόνερι, Μπακόλ, Πέρκινς, Γκίλγκουντ, Μπέργκμαν, Ρεντγκρέιβ, Μπισέ, Γουίντμαρκ – ίλιγγος), όσοι εκλεκτοί απολαμβάνουν και την Γουέντι Χίλερ (της από Μάικλ Πάουελ αίγλης) βέβαια σαν γεροντική πριγκίπισσα Ντραγκομίροφ, ενώ όλη η ατμόσφαιρα διευθύνεται από έναν μέγιστο Λιουμέτ που με τον γνωστό αθόρυβο τρόπο του επισημαίνει την χαώδη απόσταση από τις επιδειξιομανίες του Μπράνα στην περσινή εκδοχή.

Το Μεγάλο Αίνιγμα του Σέρλοκ Χόλμς (The Seven-Per-Cent Solution, 1976) του Χέρμπερτ Ρος

Όχι επακριβώς το whodunit των υπολοίπων της λίστας. Άντε όμως να αντισταθείς στο μεταμοντέρνο όταν ο «Σέρλοκ συνάντησε τον Φρόιντ» της ιστορίας, στο επιβλητικό καστ και πάλι (Λόρενς Ολίβιε, Ρόμπερτ Ντιβάλ, Βανέσα Ρεντγκρέιβ, Άλαν Άρκιν και τέλειος Νικόλ Γουίλιαμσον στον ρόλο του Σέρλοκ) και σ’ αυτόν τον άτιμο τον Χέρμπερτ Ρος (ο μόνος με δύο ταινίες στη λίστα) που εκείνη την εποχή, όσο κι αν τον ξεχνούν σήμερα - και μιλάμε για το αμερικανικό ’70…- παρουσίαζε κατά συρροήν απολαυστικά έργα.

Πρόσκληση σε Γεύμα από Έναν Υποψήφιο Δολοφόνο (Murder by Death, 1976) του Ρόμπερτ Μουρ

Η καλύτερη παρωδία του είδους, με την πένα του Νιλ Σάιμον, τον Τρούμαν Καπότε (!) στο καστ και φυσικά τον Πίτερ Σέλερς, τον Άλεκ Γκίνες, τον Ντέιβιντ Νίβεν, τον Πίτερ Φολκ, την Έλσα Λάντσεστερ, με κλου της σύλληψης την σάτιρα των (υπερ)βολικά ιδιοφυών ντετέκτιβ της αστυνομικής λογοτεχνίας κι έπειτα του σινεμά. Δεν χορταίνεται και είναι ίσως μία από τις αιωνόβιες αγαπημένες ακόμα και μη κινηματογραφόφιλου κοινού. Επίσης μία από τις αναφορές του Ράιαν Τζόνσον για την φετινή του ταινία.

Έγκλημα στο Νείλο (Death on the Nile, 1978) του Τζον Γκίλερμιν

Η επίσημη πρώτη του Πίτερ Ουστίνοφ στον ρόλο που τελικά τον έκανε διάσημο, είναι το πρότυπο της απενοχοποιημένης απόλαυσης του αριστοκρατικά αποδραστικού σινεμά. Επιτελείο κλάσεως (Μπέτι Ντέιβις, Ντέιβιντ Νίβεν, Άντζελα Λάνσμπερι, Μάγκι Σμιθ), Νίνο Ρότα σε ορχηστρικό οργασμό στη μουσική, ένα από τα κορυφαία μυστήρια της Άγκαθα με υπαινιγμό στην καθαρή τραγωδία, κοτζάμ Άντονι Σάφερ («Φρενίτις», «Σλουθ», «Wicker Man») στο σενάριο, εκπάγλου φυσικής ομορφιάς σκηνικό, απ’ όπου και να το πιάσεις το έργο του Κένεθ Μπράνα σε λίγους μήνες θα είναι ξανά πολύ δύσκολο…

Έγκλημα στον Τάμεση (Murder by Decree, 1979) του Μπομπ Κλαρκ

Από τα παραγκωνισμένα Χολμς της κάπως νεότερης ιστορίας, με Κρίστοφερ Πλάμερ για Χολμς και Τζέιμς Μέισον για Γουάτσον, στην ιστορία του Τζακ του Αντεροβγάλτη από τον σκηνοθέτη του κλασικού «Τρόμος στο Παρθεναγωγείο» - στην μοναδική ταινία του που απέδειξε πως δεν ήταν τυχαία η επιτυχία εκείνου του πρώιμου slasher. Η κριτική σ’ ένα μεγάλο μέρος της δεν είχε την ίδια γνώμη, αν και υπήρξαν και κάμποσοι υπέρμαχοι, όπως και να ‘χει κινηματογραφικά η θεώρηση αυτής της ιστορίας στις πολιτικές της διαστάσεις συμβαίνει για τα καλά εδώ και θα έπρεπε να περιμένει πολλά χρόνια μετά, το «From Hell» των Χιουζ, για να αντιμετωπιστεί φαντεζίστικα εκ νέου.

Clue (1985) του Τζόναθαν Λιν

Μία ακόμα από τις επιρροές του Ράιαν Τζόνσον για το «Στα Μαχαίρια» του, ένα παρωδιακό cult από την δεκαετία του ’80 που λατρεύτηκε ως βιντεοκασέτα στην εποχή του και στην χώρα μας. Βασίζεται στο επιτραπέζιο παιχνίδι, έχει το κόλπο των τριών διαφορετικών φινάλε που όμως τα έβλεπες στην οικιακή εκδοχή, στο σινεμά έβλεπες το ένα από αυτά. Δεν το πολυθυμάμαι για να είμαι ειλικρινής κι αυτό που θυμάμαι δεν επιβάλλεται δια του…γούστου αλλά οι σινεφίλ πιστοί προσέρχεστε, έστω και για ιστορικούς λόγους αφού εμπνέει την φετινή ταινία.

Το Όνομα του Ρόδου (The Name of the Rose, 1986) του Ζαν-Ζακ Ανό

Το μεγαλειώδες μεσαιωνικό, φιλοσοφικό, σημειολογικό whodunit του Ουμπέρτο Έκο σε μια κινηματογραφική εκδοχή που «άντεξε» κρατώντας το αστυνομικό μυστήριο μέσω ανεπανάληπτης σκηνογραφίας (το μοναστήρι χτίστηκε για τις ανάγκες του έργου!), εκπληκτικού κάστινγκ (χαμένη τέχνη σήμερα) και βέβαια της πρωταγωνιστικής παρουσίας του Σον Κόνερι που πριν την ταινία αυτή ήταν σε τόσο χαμηλό προφίλ πια που το στούντιο (η Κολούμπια) αρνήθηκε να βάλει λεφτά! Άνισος, στη συνέχεια, δημιουργός ο Ανό, όμως το σερί του εκείνων των χρόνων με τον «Πόλεμο για τη Φωτιά», τούτο και την «Αρκούδα» αποτελούν σταθμούς του ευρωπαϊκού σινεμά για το -επισφαλέστερο του φεστιβαλικού γίγνεσθαι- «μεγάλου κοινού».

Έγκλημα στο Γκόσφορντ Παρκ (Gosford Park, 2001) του Ρόμπερτ Άλτμαν

Επίδειξη πλαστικότητας και ενέσεων υποδόριας κριτικής και μοντερνισμού, το κέντημα του Άλτμαν παίζει σε πολλά ταμπλώ, κάτι σαν προκλητικό πάντρεμα της Αγκάθα Κρίστι, του Χάρολντ Πίντερ, του Τζόζεφ Λόουζι και του Τζέιμς Άιβορι. Πλειάδα χαρακτήρων, ταξική ανάγνωση και, βέβαια, ένα κρίσιμο πτώμα, σε μια πανδαισία σαρκασμού λιγότερο του είδους και περισσότερο του status quo. 7 υποψηφιότητες για Όσκαρ και ένα βραβείο για το Σενάριο του Τζούλιαν Φέλοους που χρόνια αργότερα θα συνέγραφε τον τηλεοπτικό (και φέτος και κινηματογραφικό) «Πύργο των Ντάουντον».