12:48
25/11

Βίος (όχι ακριβώς) ανθόσπαρτος: 12 κινηματογραφικές ιστορίες χωρισμών

Ταξίδι στην Ιταλία (Viaggio in Italia, 1954) του Ρομπέρτο Ροσελίνι

Πολύ πριν κι από τον Ίνγκμαρ Μπέργκμαν, ο γιγάντιος Ροσελίνι παρέδωσε μια από τις επιδραστικότερες στο σινεμά (και λιγότερο ιδωμένες από το κοινό) ταινίες επί του θέματος. Χωρίς υπερβολή η, αρχικά συντετριμμένη από την κριτική, σπουδή του σκηνοθέτη είναι ένα υποδειγματικό art house που μοιάζει ασυγκίνητο από τυπική δραματουργία «επεισοδίων» ενώ σταδιακά εμβολιάζεται από δηλητηριώδεις δόσεις αιτιάσεων που περιγράφουν την εξελισσόμενη καταστροφή. Το παρελθόν, η παρασάγγας απέχουσα ανάγνωσή του από τους δύο, η ερειπιώδης παλαιά Ιταλία, οι ωφέλιμα συγκρουόμενες σχολές των ερμηνειών Σάντερς και Μπέργκμαν, η ισόπεδη αφήγηση, η υφέρπουσα, ηφαιστειακής έντασης, έκρηξη και η αμφισημία του φινάλε συνυπογράφουν μια από τις ωραιότερες και τολμηρότερες ταινίες όλων των εποχών.  

H Νύχτα (La Notte, 1961) του Μικελάντζελο Αντονιόνι

Η μεσαία ταινία της μοντερνιστικής τριλογίας της αποξένωσης του μεγάλου Ιταλού είναι ίσως η οπτικότερη σπουδή ενός ουσιαστικού διαζυγίου, του τέλους του έρωτα δηλαδή, που κινηματογραφήθηκε ποτέ. Μαρτσέλο Μαστρογιάννι και Ζαν Μορώ περπατούν μέσα στον αφάνταστο κυκεώνα ενός μεταπολεμικού αναδυόμενου κόσμου, μαριονέτες κανονικές μιας αντιδραματικής σκηνοθεσίας που χορογραφεί την πλήξη, το τέλμα, την σταδιακή αναπότρεπτη αποξένωση και το τελικό συναισθηματικό άδειασμα ανθρώπων αιωρούμενων σε κοστουμαρισμένη φρίκη ενός κόσμου που δημιουργεί διαρκώς εμπόδια, τόσο αόρατα όσο και ανυπέρβλητα τελικά.

Σκηνές από έναν Γάμο (Scener ur ett äktenskap, 1974) του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν

Ταινία σταθμός και υπόδειγμα του κινηματογράφου σχέσεων. Ο Μπέργκμαν ελευθερωμένος από την μεταφυσική διερώτηση κινείται πια στο πεδίο του μεταξύ μας (τόσο ναρκοθετημένου) φυσικού. Οι «Σκηνές» βγαίνουν το 1973 στην σουηδική τηλεόραση σε έξι επεισόδια, η συντομευμένη κινηματογραφική εκδοχή ακολουθεί την επόμενη χρονιά, σάλος προκαλείται (ήταν ακόμα μια εποχή που τέτοια έργα προκαλούσαν σάλο), φήμες επιμένουν πως ο αριθμός των διαζυγίων στην Σκανδιναβία σκαρφάλωσε τα επόμενα χρόνια... Δοκίμιο σχέσεων εκ των έσω (η σχέση του Μπέργκμαν με την Ούλμαν) αλλά και εκ βαθέων, μια αμείλικτη σπουδή πάνω στον μοντέρνο κόσμο και τις διαλυτικές του επιδράσεις στην ανυπέρβλητη (;) δυσκολία πλησιάσματος των ανθρώπων, μια σε στιγμές τυραννική ματιά στην ικανότητα να κρύβεις πράγματα κάτω από το χαλί οδηγώντας αναπόφευκτα σε αγεφύρωτες διαφορές.

Μια Γυναίκα Εξομολογείται (A Woman Under the Influence, 1974) του Τζον Κασσαβέτης

Η άλλη όψη του αμερικανικού σινεμά από έναν Εγκέλαδο κανονικό, έναν άνθρωπο που μετουσίωνε σε τέλειο κινηματογραφικό δράμα τάσεις κι επιταγές που το κυρίως ρεύμα ακόμα και σήμερα δεν έχει μπορέσει να απορροφήσει στην πληρότητά τους. Με πυρηνικής ισχύος όπλο την Ρόουλαντς, στον ρόλο μιας συζύγου και μάνας που χάνει την ψυχική και πνευματική της ισορροπία, ο Κασσαβέτης διηγείται σαράντα τόσα χρόνια πριν τους όψιμους τιμητές τί θα πει να είσαι γυναίκα και να πρέπει αξιωματικά να ακρωτηριάζεσαι σαν άνθρωπος για να τα βγάλεις πέρα με ρόλους πολύ λιγότερο προσδιορισμένους και αυτοτελείς από αυτούς που οι άνδρες φρόντισαν να εξοπλίσουν τον εαυτό τους. Ταυτόχρονα, με τη βοήθεια του εκπληκτικού επίσης Πίτερ Φολκ, το πορτρέτο ενός γάμου που συντρίβεται στα κομμάτια του, εν μέσω αγάπης που δεν επαρκεί, σκιαγραφείται σε πεσιμιστική εντέλεια.

Κράμερ Εναντίον Κράμερ (Kramer Vs Kramer, 1979) του Ρόμπερτ Μπέντον

Η ζωή στο μεσοδιάστημα ανάμεσα στην διάσταση και το διαζύγιο για μια ταινία ιστορικής εμπορικής και ακαδημαϊκής επιτυχίας. Αν και πολλά μπορείς να στηλιτεύσεις στην κατασκευή της - πολλά επίσης μπορεί να σημειώσει η αλλαγμένη πια εποχή σήμερα - γεγονός παραμένει πως η συναισθηματική ευθυβολία της, το δοσομετρημένο μελόδραμα, ο φοβερός μικρούλης και ο επαγγελματικός περφεξιονισμός των Χόφμαν-Στριπ συνθέτουν ένα χολιγουντιανά ενήλικο δράμα που μπορεί να εστιάζει σε διαδικασίες αλλά εντοπίζει σ' αυτές την αγάπη που απουσίασε κρίσιμα στον ίδιο τον γάμο κάνοντάς τες τελικά τόσο απαραίτητες.

Ο Πόλεμος των Ρόουζ (War o the Roses, 1989) του Ντάνι ΝτεΒίτο

Όπως και σε μια ακόμα επιλογή της λίστας, 19 χρόνια μετά, αυτό είναι ένα από εκείνα τα έργα που σε τσιγκλάνε να θαυμάσεις το ταλέντο και την τόλμη που αναβλύζει από την καρδιά του Χόλιγουντ. Πώς αλλιώς για ένα έργο ζοφερό στη ψυχή του (ένας μεγάλος έρωτας που οδηγείται στην φυσική αλληλοεξολόθρευση!...) που καταφέρνει να ενδύσει την κατάμαυρη φύση του με μια τακτική (και έκτακτη) ψυχαγωγία; Ο δρόμος για την ευτυχία...δεν υπάρχει, ο γάμος είναι ο θάνατος του έρωτα και λοιπά κλισέ δηλαδή, αν βρήκες την πανάκεια. Ειδάλλως, μια απίστευτη τολμηρότητα μυθοπλασίας που έχει για στρατηγική της την κανονικότατη περιγραφή του γαμήλιου ολέθρου και κορώνα στο κεφάλι της την καταστροφική αντίφαση του να μισείς θανάσιμα το στεφάνι σου. Το «μέχρι να μας χωρίσει ο θάνατος» δεν βρήκε ποτέ στο σινεμά κυριολεκτικότερη επιχείρηση επαλήθευσης.

Παντρεμένα Ζευγάρια (Husbands and Wives, 1992) του Γούντι Άλεν

Στο απόγειο της δημιουργικής του λάμψης ο Γούντι Άλεν είχε έναν γάμο (με την Μία Φάροου) που χαροπάλευε και αυτή ήταν η ταινία που περιέγραφε τις σκηνές των ζωών και των γάμων που παρέπαιαν. Σήμερα είναι σχεδόν δύσκολο να απαγκιστρωθείς από την βαριά ειρωνεία που το διέπει, ακόμα περισσότερο καθώς τα απόνερα αυτού του διαζυγίου επιτίθενται ακόμα στην προσωπική και καλλιτεχνική ζωή του ίδιου του Άλεν. «Σχεδόν» όμως τελικά, γιατί τα «Παντρεμένα Ζευγάρια» ανήκουν στα αριστουργήματα μιας ανταγωνιστικής δεκαετίας. Το γράψιμο είναι αριστοτεχνικό, η χαρακτηρολογία πυκνή και βαθιά, οι στιλιστικές παραπομπές (από τον Μπέργκμαν ως τον Κασσαβέτη) βαραίνουν με κύρος, οι ερμηνείες είναι αλησμόνητες, η σκηνοθεσία βράζει σ' ένα πυρετώδες, ασυμβίβαστο, εκρηγνυόμενο παραλήρημα (επικείμενης;) ελευθερίας.

Τρία Χρώματα: Η Λευκή Ταινία (Trois Couleurs: Blanc, 1994) του Κριστόφ Κισλόφσκι

Πιθανά η τελευταία τριλογία-σταθμός του ευρωπαϊκού σινεμά, έχει στο κέντρο της το κάπως παραγνωρισμένο «Λευκό», μια αυθεντικά κισλοφσκική (βλέπε τέλεια ανθρωποκεντρική) σοφία πάνω στην υπερβατική αγάπη που προσπερνά την χειρότερη πλευρά μας, τα πιο μικρά ανθρώπινα. Ο αξιαγάπητος κεντρικός χαρακτήρας ταξιδεύει στην σκοτεινή του πλευρά ζητώντας εκδίκηση για την γυναίκα του που τον χώρισε ως ανίκανο ενώ με μια σειρά από φλας μπακ μαθαίνουμε ότι χρειάζεται σαν «σκηνή από γάμο». Όλα θα οδηγήσουν σ' ένα concept φινάλε κισλοφσκικής απογείωσης κατά το οποίο οι γαμήλιες δυνάμεις εξουθενώνονται από τα ανθρώπινα ελαττώματα για να ανασυνθέσουν (αινιγματικά όσο δεν φαντάζεσαι) το πρώτο κινούν, εκείνη την πρωταρχική δύναμη που έχουμε μέσα μας κι αν της το επιτρέψουμε θα μας φέρει ξανά, για πάντα, κοντά.

5 Φορές το 2 (5x2, 2004) του Φρανσουά Οζόν

Αν θεωρείς τον σκηνοθέτη πως σπάνια ανθίσταται στον εξυπνακισμό, δύσκολα θα αλλάξεις γνώμη εδώ. Όμως αν το δεις αλλιώς αυτή είναι η μια φορά που το (σύνηθες πια) εύρημα του «χρόνου προς τα πίσω» φώτισε τόσο επιδέξια αλλά και με τόση έγνοια την διαδρομή ενός γάμου στην τόσο στενόχωρη λήξη του. Πάνοπλο ερμηνευτικά με την Μπρούνι Τεντέσκι και τον Στεφάν Φράις, ένα σάουντρακ που σε σκοτώνει και μια ευστοχία στην επιλογή των μικρών πραγμάτων που θεμελιώνουν τα τείχη που χωρίζουν τελικά, το «5x2» δεν είναι μια μεγάλη ταινία για το άτυπο είδος. Είναι όμως μια από εκείνες που σαν κανονικός άνθρωπος που προχωράς τη ζωή σου ξέρεις πως διαθέτει την συγκινητική εγκυρότητα της βιωμένης εμπειρίας. Κι αυτό μερικές φορές είναι ό,τι χρειάζεσαι για να συσχετιστείς ισόβια μ' ένα έργο τέχνης.

O Δρόμος της Επανάστασης (Revolutionary Road, 2008) του Σαμ Μέντες

Η άλλη ταινία του αξιοθαύμαστου Χόλιγουντ που μνημονεύσαμε στον «Πόλεμο των Ρόουζ». 11 χρόνια μετά τον «Τιτανικό», χρειάστηκε ένας Μέντες να φέρει τον Τζακ και την Ρόουζ ενός μυθικού κόσμου στον Φρανκ και την Έιπριλ ενός αληθινού και να διηγηθεί με άξονα το τέλος της μεταπολεμικής ευδαιμονίας τον μηχανισμό ενός διαζυγίου. Εδώ ένα άλλο διαζύγιο συντελείται ταυτόχρονα, αυτό από την ασφάλεια του χολιγουντιανού χάπι εντ και η μεθοδική, κλινική ματιά της ιστορίας και του άτεγκτου Μέντες έχει αρωγούς ένα ζεύγος ερμηνειών που αγγίζει περισσότερο την δραματουργία ενός Έντουαρντ Άλμπι παρά την φίλα προσκείμενη στο κοινό λογική του blockbuster που Ντι Κάπριο και Γουίνσλετ τόσο άνετα ενσάρκωσαν στην πρώτη συνεργασία τους. Αδυσώπητο, συμβολικό στην σκληρότητά του και αξέχαστο.

Blue Valentine (2010) του Ντέρεκ Σιανφράνς

Η ιστορία μιας σχέσης με όλα τα σπουδαία υλικά της αμερικανικής θεατρογραφίας του Άλμπι, του Μίλερ και του Σέπαρντ, περασμένη στα φρέσκα πρόσωπα των Γκόσλινγκ και Γουίλιαμς και με όλο το θάρρος της παρακολούθησής τους καθώς αποφλοιώνονται στις ρυτίδες και την αποξήρανση του γαμήλιου ονείρου. Αυτός ο Βαλεντίνος είναι μπλε ως το μεδούλι, ο χρόνος συμπαρασύρει επιλογές και αποφάσεις του παρελθόντος, η απαισιοδοξία χτυπάει το μόνο κόκκινο της ταινίας αφήνοντας τελικά τις αναμνήσεις των καλύτερών μας χρόνων εν μέσω βεγγαλικών και υποσχέσεων που ξεχάστηκαν στον χιλιοπερπατημένο δρόμο της καθημερινότητας. Τολμηρό κι αξιοθαύμαστο, έστω και αν μοιάζει ανά στιγμές να βαυκαλίζεται την προαποφασισμένη ολέθρια τροχιά που αφηγείται.

Ένας Χωρισμός (A Separation, 2011) του Ασγκάρ Φαραντί

Χρονικά μετά τον Μπέργκμαν το σινεμά αναζητούσε μια κυριολεκτική περιγραφή της κόλασης του διαζυγίου. Την βρήκε από εκεί που ποιος θα την περίμενε; Από την ανδροκρατούμενη Μέση Ανατολή και αυτόν τον σύγχρονο τιτάνα της καταγραφής των -ασταθέστατων- λεπτομερειών που συνθέτουν τη ζωή ενός μέσου ανθρώπου σήμερα. Κι επειδή αυτές οι λεπτομέρειες είναι που ανυψώνουν το σινεμά του Φαραντί στην στρατόσφαιρα, μένει σε αυτόν που δεν το ανακάλυψε ακόμα, να δει στον «Έναν Χωρισμό» μια καθολική τοιχογραφία σχέσεων κι εποχής, ένα διαλυτικό ψυχογράφημα του παιδιού-θύματος ενός διαζυγίου και μια, χωρίς ίχνος κατάχρησης της λέξης, ανθρωποκεντρική και κεφαλαιώδη σημείωση για το πόσο μικροί και αβοήθητοι είμαστε απέναντι σε προβλήματα που εμείς και μόνο εμείς υπογράψαμε για την ηγεμονία τους.