9:32
19/7

Η υψηλή τέχνη της αφήγησης στο σινεμά του Ατόμ Εγκογιάν

Υπάρχουν κάποιοι δημιουργοί για τους οποίους εμείς εδώ, νεότεροι και παλαιότεροι, αισθανόμαστε μια άλλη οικειότητα, σχεδόν κάτι οικογενειακό. Κι αυτό επειδή πέρα από την χαρακτηριστική τους, ιδιωματική ίσως, ποιότητα είναι δημιουργοί που από τις στήλες αυτού εδώ του περιοδικού, που δεν κρατάτε πια στα χέρια σας, παραμένει όμως κοντά σας, «αφίχθηκαν» κατά κάποιο τρόπο στη χώρα μας. Ο Τζάρμους, οι Κοέν, ο Χαλ Χάρτλι υπήρξαν – και παραμένουν - όλοι τους αγαπημένοι από εμάς που είμαστε ακόμα εδώ. Και υπήρξαν αγαπημένοι πρώτα-πρώτα κι από δύο που δεν είναι πια εδώ, τον Γιάννη Δεληολάνη και τον Γιώργο Τζιώτζιο, αμφότεροι πρωτοπόροι μιας μέριμνας για τους δημιουργούς αυτούς. Στους οποίους ανήκει και ο Αρμένης που γεννήθηκε πριν από 63 χρόνια στην Αίγυπτο και μεγάλωσε στον Καναδά, ουσιαστικά κοσμοπολίτης, Ατόμ Εγκογιάν.

Οι Τζάρμους και Κοέν απέκτησαν με τον τρόπο τους ένα κύρος καθεστωτικό, δεν χρειάζονται πια υποστήριξη δημοφιλίας. Ο Χάρτλι για τον οποίον θα δοθεί η ευκαιρία να τα πούμε, ατόνησε, άλλαξε κι εξαφανίστηκε. Κι Ατόμ Εγκογιάν δεν είναι πια εδώ όπως τότε, αλλά εξακολουθεί να γυρίζει, προσπαθώντας πια, λες και δεν είναι ένας σπουδαίος auteur, λες και χρειάζεται ένας τόσο ακέραιος στοχαστής να προσπαθεί «ουελσικά» να γυρίσει μια ταινία, να εξακολουθήσει ως επαγγελματίας, ίσως και μαζεύοντας χρήματα για μια επόμενη, «όπως την θέλει αυτός» ταινία.

Όμως τότε...Εκεί γύρω στα τέλη του '80, στις αρχές του '90, ο Ατόμ Εγκογιάν ήταν (και στα ιστορικά κιτάπια θα είναι πάντα) ένας μοντερνιστής διάδοχος μεγάλων, ένας ιδιοσυγκρασιακός, φοβερά εγκεφαλικός μεν, μα και τόσο ουσιαστικός χρονογράφος του σινεμά και των εποχών που άλλαζαν. «Family Viewing», «The Adjuster»,  «Speaking Parts», για άλλον σκηνοθέτη θα ήταν πλήρης ακμή, για τον Εγκογιάν δεν ήταν παρά η προετοιμασία μιας σειράς ταινιών συμπαγών, πυκνών, διαυγών, ακέραιων. Το «Exotica» πυροδοτήθηκε στα μέσα του '90 σαν μηχανισμός άγριας καύσεως. Οι πολλαπλές, ομόκεντρες αφηγήσεις, οι ελλειπτικά σκιαγραφούμενοι χαρακτήρες, το μοντάζ που όσα αποκάλυπτε τόσα υπαινισσόταν, ύφαιναν έναν φοβερά περίπλοκο, στην αρχή, ιστό που όσο προχωρούσε το έργο αποκάλυπτε, με φειδώ, τα αινίγματά του κι ανέκυπτε σαν ένα πανίσχυρο στηρικτικό πλέγμα που έκανε το φιλμ τόσο βαθιά ικανοποιητικό μα και τόσο στην ουσία του εκπληκτικό που ήθελες, μπορεί και ψυχαναγκαστικά, να το βλέπεις ξανά και ξανά για να το ερμηνεύσεις.

Ο Εγκογιάν έχει υπάρξει από κείνους τους λιγοστούς που χρησιμοποίησαν το αφηγηματικό σινεμά μ΄ έναν σχεδόν μεταμοντέρνο τρόπο προκειμένου να συναρπάσουν με τον στοχασμό, όχι με τον κοινότοπο αποδραστισμό μας «ιστορίας»

Στη πράξη ο Εγκογιάν αυτή την ταινία έκανε, ήδη από το «Family Viewing». Με μια εικονογραφία που πόνταρε στην εικόνα για τις αλήθειες παρά στον διάλογο, που ήταν πάντα τόσο αφαιρετικός ώστε να συσκοτίζει παρά να αποκαλύπτει, ο Εγκογιάν σχολίασε τον κόσμο της «εικόνας μέσα στην εικόνα» (το τότε πρωτοεμφανιζόμενο βίντεο είναι πανταχού παρόν στις ιστορίες του '80 του), ξεκινώντας έτσι έναν σχολιασμό που δεν θα άφηνε για πολλά χρόνια: Αυτόν της δυσκολίας εύρεσης της αλήθειας, της εμμεσότητας των πάντων που σου απαγορεύουν να γίνεις, ακόμα-ακόμα και ο ιστορικός της ίδιας σου της ζωής. Η αφήγηση για τον Εγκογιάν έγινε μέσο και σκοπός.

Τρία χρόνια μετά το «Exotica», o Εγκογιάν διευρύνει το σινεμά του για να βρει ένα «Γλυκό Πεπρωμένο» που θα τον έφερνε, ποιος θα το 'λεγε, ακόμα και στα όσκαρ με υποψηφιότητα σεναρίου και σκηνοθεσίας. Το «Πεπρωμένο» αναδιφούσε τις σχέσεις γονιών-παιδιών (σε κείνο το μαγεμένο '97 με άλλη μια ταινία ίδιου θέματος, την «Παγοθύελλα» του Άνγκ Λι) και ταυτόχρονα προσέθετε στρώματα αφηγήσεων, εμβολίαζε με καθαρή ποίηση κι όσα έλεγε κι όσα δεν έλεγε, άνοιγε έναν διάλογο με το παρόν, το παρελθόν και το μέλλον, έβλεπε πως το τώρα στηρίζεται στο χθες και δρομολογεί το αύριο. Ο Εγκογιάν έχει υπάρξει από κείνους τους λιγοστούς που χρησιμοποίησαν το αφηγηματικό σινεμά μ΄ έναν σχεδόν μεταμοντέρνο τρόπο προκειμένου να συναρπάσουν με τον στοχασμό, όχι με τον κοινότοπο αποδραστισμό μας «ιστορίας».

«Το Ταξίδι της Φελίσια» δυο χρόνια μετά, έδειχνε μια κόπωση, που για τους περισσότερους κριτικούς κορυφώθηκε στο «Αραράτ» που ήρθε πέντε, φαινομενικά δύστοκα, χρόνια αργότερα.  Ωστόσο είναι αυτή η ταινία η πιο προσωπική του. Αυτή που μέσα από έναν κυκεώνα κυκλοτερών ξανά, μα αλληλένδετων πάντα, αφηγήσεων, θέλει να ξεπεράσει την άψυχη εγκεφαλικότητα μιας ιστορικής κατάδειξης (το τραύμα της σφαγής του λαού του, των Αρμενίων) και να αφηγηθεί όχι μια αφηρημένη ιστορία του παρελθόντος, αλλά μια οδύνη ανθρώπων παροντική και ασφυκτική. Κι έτσι να μετατρέψει την τραγωδία ενός λαού, σε προσωπική (μας;) υπόθεση. 

Μετά το «Αραράτ» ο Εγκογιάν διαλύθηκε σαν σύννεφο που έδωσε όση βροχή μπορούσε να δώσει. Το «Where the Truth Lies» είναι ωραιότατο (κι έχει απολύτως εγκογιανικό τίτλο), αλλά σε δεύτερη προσέγγιση δεν είναι παρά ένα καλοφτιαγμένο θρίλερ με μερικές στίξεις Εγκογιάν που το κάνουν αξιοσημείωτο. Τα επόμενα πέντε («Chloe», «Adoration», «Devil's Knot», «Guest of Honor» και, ειδικά, το «Η Αιχμάλωτη») μόλις που αποκαλύπτουν έναν σκηνοθέτη εμμονών που έμοιαζαν πια εξαντλημένες. Εξαίρεση το «Γράμμα από το Παρελθόν» του 2015, που βρήκε ένα κοινό, μια καλοφτιαγμένη θριλερική ιστορία, έργο όμως πια ενός απλού δεξιοτέχνη (το σενάριο δεν είναι δικό του) που ψάχνει, τι άραγε;... 

Μπορεί κι ο Εγκογιάν μας να μην μένει πια εδώ, μπορεί και να έχει φωλιάσει σε μια γωνιά του Τορόντο, παίζοντας την κιθάρα και εξυφαίνοντας μια ακόμα ιστορία από κείνες που αγαπήσαμε. Ποτέ δεν ξέρεις, οι «επιστροφές» για τόσο ωραίους τύπους εφευρέθηκαν.